Μετά την κρίση

Υποστήριξα πρόσφατα πως οι περισσότεροι οικονομικοί, πολιτικοί και ψυχολογικοί δείκτες δείχνουν πως η κρίση που έπληξε την χώρα μας μετά το 2009 τελείωσε. Ο ισχυρισμός αυτός αμφισβητεί κάθετα την ιδιαίτερα διαδεδομένη αντίληψη που αντιλαμβάνεται τον όρο «κρίση» διασταλτικά, ως συνώνυμο των κάθε λογής παθολογιών που ευδοκιμούν στην Ελλάδα και οδηγεί αναπόφευκτα στην αδράνεια και στον κυνισμό διαμέσου ενός άγονου λεκτικού μαξιμαλισμού.

Η έννοια της κρίσης παραπέμπει σε μιαν έκτακτη κατάσταση που εξ ορισμού διακόπτει κάποια κανονικότητα. Ως τέλος της κρίσης νοείται, επομένως, η επανάκαμψη σε μια κανονικότητα. Η Ελλάδα ευτυχώς απέφυγε το φρικτό ενδεχόμενο της κατάρρευσης, όμως παραμένει ασαφές το περιεχόμενο της κανονικότητας στην οποία επανακάμπτει. Και αυτό γιατί η έξοδος από την κρίση προφανώς δεν σημαίνει αυτόματη προοπτική ουσιαστικής ανάπτυξης. Το αντίθετο: ο κίνδυνος είναι να επιστρέψουμε σε αντιλήψεις και πρακτικές που συνέβαλαν στην έκρηξη της κρίσης.

Για να εκτιμήσουμε τον κίνδυνο αυτό, θα πρέπει να δούμε αν τα αίτια της κρίσης έχουν θεραπευθεί.

Στο ερώτημα αυτό η επιστημονική κοινότητα των Ελλήνων οικονομολόγων συγκλίνει σε μια συνολικά αρνητική απάντηση, όπως διαπίστωσα σε σχετικό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο Yale. Τόσο οι δομικές παθογένειες της οικονομίας όσο και τα βαθιά προβλήματα σε πεδία-κλειδιά για την ανάπτυξη, όπως η Δημόσια Διοίκηση, η Δικαιοσύνη και η Παιδεία, είναι ακόμη μαζί μας. Oλοι οι σχετικοί διεθνείς δείκτες επιβεβαιώνουν τη χαμηλή απόδοση της χώρας στους πιο κρίσιμους τομείς. Η εκτίμηση αυτή μάλιστα δεν περιλαμβάνει τα νέα προβλήματα που αναπόφευκτα θα παρουσιαστούν στο κοντινό μέλλον, όπως το δημογραφικό και η κλιματική αλλαγή. Ο φόβος λοιπόν είναι πως μετά μια αρχική (και μικρής διάρκειας) περίοδο ευφορίας, η πρώτη διεθνής ανατάραξη θα προκαλούσε νέο οικονομικό σεισμό στη χώρα.

Πώς μπορούμε να αποφύγουμε τον κίνδυνο αυτό; Η προφανής απάντηση είναι ότι θα πρέπει να πραγματοποιήσουμε τις δύσκολες μεταρρυθμίσεις που αποφύγαμε το προηγούμενο διάστημα. Πόσο όμως εφικτό είναι κάτι τέτοιο; Η λέξη μεταρρύθμιση ταυτίστηκε με τα μνημόνια και τη λιτότητα και έχει αποκτήσει αρνητικό πρόσημο, ενώ αλλαγές στη Δημόσια Διοίκηση, την Παιδεία και τη Δικαιοσύνη θα αποδώσουν μόνο μακροπρόθεσμα. Αυτή τη στιγμή, η κυβέρνηση έχει ορθά δώσει προτεραιότητα σε τομείς όπου μπορεί να υπάρξει άμεσο αποτέλεσμα, κυρίως μέσω της (εύκολης) άρσης αντικινήτρων για την αύξηση των επενδύσεων.

Αυτό, συνδυασμένο με τη θετική ψυχολογία, μπορεί να δημιουργήσει το κατάλληλο υπόβαθρο για την ανάληψη μιας (δύσκολης) μεταρρυθμιστικής προσπάθειας μεσαίου και μακροπρόθεσμου βεληνεκούς. Δεν μιλάμε δηλαδή για ένα μοντέλο διακυβέρνησης με μπαράζ αλλαγών σε μια μικρή, αρχική περίοδο και σχετική χαλάρωση αργότερα, όπως φαίνεται να πιστεύουν ή να επιθυμούν ορισμένοι, αλλά αντίθετα για μια λογική συνεχώς μεγαλύτερων μεταρρυθμίσεων. Μιλάμε, δηλαδή, για σπριντ που θα συνοδεύεται από μαραθώνιο.

Δύσκολο αλλά απαραίτητο – και απαιτεί ισχυρή και αλύγιστη πολιτική βούληση.

Ποιοι παράγοντες διευκολύνουν την προοπτική των μεταρρυθμίσεων; Απαριθμώ τρεις:

Πρώτον, τα μνημονιακά μέτρα δεν υπήρξαν όλα αποτυχημένα ή ατελή. Ο εξορθολογισμός των δαπανών ή η σημαντική εξαγωγική απόδοση των μικρών επιχειρήσεων την τελευταία διετία δείχνουν πως υπάρχει μια πιο στέρεη βάση για ένα νέο οικονομικό ξεκίνημα απ’ ό,τι πολλοί πιστεύουν.

Δεύτερον, η εμπειρία της κρίσης άλλαξε την κοινωνία. Από την άποψη αυτή, η εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ υπήρξε πολύτιμη. Προσωπικά θεωρώ πως η κοινωνία θα στηρίξει τις περισσότερες αλλαγές αν παρουσιαστούν ξεκάθαρα, έξυπνα και με ειλικρίνεια.

Τρίτον, το μέλλον δεν επιφυλάσσει μόνο αρνητικές αλλαγές αλλά πιθανόν και θετικές, με δυνατότητα να δώσουν μια νέα δυναμική στη χώρα και στην οικονομία της.

Το τέλος της κρίσης δεν μπορεί και δεν πρέπει να σημάνει την επιστροφή στην ανάπηρη κανονικότητα του παρελθόντος. Πρέπει, αντίθετα, να αποτελέσει την αφετηρία μιας μακράς, επίπονης και τελικά αναγεννητικής πορείας.