Ενάντια στους Θεούς: Η εκπληκτική ιστορία του ρίσκου

Ενάντια στους Θεούς

Η εκπληκτική ιστορία του ρίσκου

Ένα τεράστιο πλήθος επιστημόνων έζησε και δραστηριοποιήθηκε στην αρχαιότητα, τόσο στα κλασικά, όσο κυρίως στα ελληνιστικά και τα ρωμαϊκά χρόνια. Τα επιτεύγματά τους ήταν μοναδικά, ενώ υπάρχουν πολλά που εξακολουθούν να παραμένουν άγνωστα σε μας. Τα περισσότερα από τα μέταλλα που χρησιμοποιούμε σήμερα, χρησιμοποιούνταν επί χιλιάδες χρόνια, ενώ εκατοντάδες χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού, ο ουρανός είχε χαρτογραφηθεί, οι επιστήμες είχαν αναπτυχθεί, η μεγάλη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στέγαζε όλη τη γνώση του κόσμου, η τεχνολογία αναπτυσσόταν με εκπληκτικούς ρυθμούς -οι ανάγκες των πολέμων συνέβαλαν σ’ αυτό, όπως ακριβώς συμβάλλουν και σήμερα.

Η επαναστατική ιδέα που αποτελεί το “όριο” μεταξύ των αρχαίων επιστημών με τις σύγχρονες είναι η αντίληψη της διαχείρισης του κινδύνου και, μέσα απ’ αυτή, η αντίληψη της έννοιας των πιθανοτήτων και του υπολογισμού τους.

Από τη στιγμή που ο άνθρωπος ανακάλυψε τον τρόπο να υπολογίζει και να διαχειρίζεται τον κίνδυνο και τις πιθανότητες να συμβεί κάτι που ανάγεται στο μέλλον, έσπασε τα “δεσμά” του, έκανε ένα μεγάλο “άλμα” και κινήθηκε με ταχύτητα προς νέες κατευθύνσεις, νέες επιστήμες και νέα επίπεδα σκέψης και επιτευγμάτων. Το άλμα αυτό, καταγράφηκε μεταξύ του 15ου και του 16ου αιώνα, όταν ξεκινούσε η φάση της Αναγέννησης. Ίσως μάλιστα, η όλη περίοδος της Αναγέννησης, να έχει τις ρίζες της στην επαναστατική χρήση της άλγεβρας, που επέτρεψε το άνοιγμα νέων δρόμων στην επιστημονική σκέψη.

Γιατί όμως, οι αρχαίοι Έλληνες, από τα κλασικά, μέχρι τα χρόνια της αλεξανδρινής περιόδου, δε μπόρεσαν να ανακαλύψουν και να επεξεργαστούν τη θεωρία των πιθανοτήτων, ενώ αρίστευσαν σε τόσους άλλους τομείς της επιστήμης;

Το ερώτημα αυτό, απαντάται στο εξαιρετικό βιβλίο του Peter L. Bernstein, με τίτλο: “Against The Gods - The Remarkable Story of Risk”, όπου εξιστορούνται τα γεγονότα που οδήγησαν στην επαναστατική αντίληψη της έννοιας του ρίσκου και στη χρήση της σε μια σειρά επιστημών και εφαρμογών.

Ας καταγράψουμε τέσσερις βασικούς παράγοντες, ανάμεσα σε πολλούς άλλους που, επί αιώνες, επέδρασαν ανασταλτικά, στην εξέλιξη της μαθηματικής σκέψης και απέτρεψαν την εμφάνιση της θεωρίας των πιθανοτήτων, μερικούς αιώνες νωρίτερα.

- Ένας -αν όχι ο πρώτος, αλλά από τους πιο βασικούς- έχει να κάνει με την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων ότι, η γνώση του μέλλοντος ανήκει στους Θεούς, ενώ στους ανθρώπους ανήκει μόνον η γνώση του παρόντος, ενώ η προσπάθεια των ανθρώπων να εξερευνήσουν το μέλλον, θεωρούνταν ως ασέβεια. “Θεοὶ μὲν γὰρ μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων” (Σημείωση: Αξίζει να θυμηθούμε το εξαιρετικό ποίημα του Κ. Καβάφη, με τίτλο “Σοφοί δε προσιόντων”, εδώ, που αναφέρεται στην ίδια αντίληψη). Οι Θεοί, αποκαλύπτουν το μέλλον στους ανθρώπους, μέσω των αντιπροσώπων τους στη γη, στα ιερά Μαντεία.

- Ένας δεύτερος παράγοντας, έχει να κάνει με το αριθμητικό σύστημα των Ελλήνων, αλλά -αργότερα- και των Ρωμαίων, με τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουν αριθμητικές πράξεις. Για παράδειγμα, δε μπορείς να πολλαπλασιάσεις το ΚΑ (21) με το ΙΓ (13), αλλά ούτε με τα αντίστοιχα ρωμαϊκά (ΧΧΙ και ΧΙΙΙ).

- Ένας τρίτος παράγοντας, είναι η απουσία του “μηδέν” (0) από τα αριθμητικά συστήματα των αρχαίων. Η έννοια του μηδέν ως αριθμού που αντιπροσώπευε κάτι (π.χ. μηδέν μήλα), ήταν πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτή. Ο αριθμός μηδέν, ως έννοια και αριθμητικό σύμβολο, εμφανίστηκε τον 12ο αιώνα.

- Τέλος, ένας επίσης σημαντικός παράγοντας, ήταν η απουσία των αρνητικών αριθμών, οι οποίοι ήταν πολύ δύσκολο να γίνουν αντιληπτοί, αφού, για παράδειγμα, η έννοια του μείον ένα μήλο, ήταν κάτι αδιανόητο. Οι αρνητικοί αριθμοί, εμφανίστηκαν τον 16ο αιώνα, ενώ η εμφάνισή τους προκάλεσε συγκρούσεις με την Εκκλησία, η οποία αντιδρούσε για ιδεολογικούς λόγους.

Στο βιβλίο του “Against The Gods - The Remarkable Story of Risk”, ο Peter Bernstein, περιγράφει το πώς, μια ομάδα διανοούμενων οραματίστηκαν το πώς θα χρησιμοποιήσουν το μέλλον στην υπηρεσία του παρόντος. Δείχνοντας στον κόσμο, πώς να αντιλαμβάνονται, να επιμετρούν και να διαχειρίζονται το ρίσκο, μετέτρεψαν την “ανάληψη ρίσκου” σε έναν από τους καταλύτες που οδήγησε τις -τότε- δυτικές κοινωνίες στην περίοδο των μεγάλων επιτευγμάτων σε όλους τους τομείς των επιστημών.

Το παρόν άρθρο, είναι τμήμα της ύλης του τεύχους 243 (Αύγουστος 2022) του περιοδικού ΧΡΗΜΑ & ΑΓΟΡΑ. Δείτε τα πλήρη περιεχόμενα του τεύχους 243, εδώ.