Τα παιδιά της “φούσκας”

Η χρηματιστηριακή “φούσκα”, είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο στις χρηματιστηριακές αγορές, που επαναλαμβάνεται σε αραιά χρονικά διαστήματα.

Οι διάφοροι ορισμοί της “φούσκας” καταλήγουν σε ένα κοινό χαρακτηριστικό: Μία παρατεταμένη σημαντική αύξηση στην τιμή μιας μετοχής, χωρίς την αντίστοιχη αύξηση της αξίας των εταιριών που εκπροσωπούν.

Η γρήγορη αύξηση ακολουθείται από μια επίσης γρήγορη μείωση της τιμής (το “σπάσιμο” της φούσκας).

Οι φούσκες προκαλούνται από την αλλαγή στη συμπεριφορά των επενδυτών. Η αλλαγή στη συμπεριφορά προκαλείται από κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα. Βασικό ρόλο στον “κύκλο” μιας κατάστασης φούσκας, παίζει ο “κύκλος των επιτοκίων”. Οι καταστάσεις υπερβολικής ανόδου των τιμών (διάθεση για ανάληψη κινδύνου), βοηθούνται από τα χαμηλά επιτόκια, ενώ η αύξηση των επιτοκίων επιτείνει το σπάσιμό τους (αποστροφή προς τον κίνδυνο).

Στις αγορές μετοχών, οι φούσκες οδηγούν στην αύξηση της ζήτησης για μετοχές ταχείας ανάπτυξης (growth stocks), κίνηση που αντιστρέφεται κατά τη διαδικασία “σπασίματος” της φούσκας, ή και μετά το “σπάσιμο”.

(Ο όρος “φούσκα” (bubble) στην πρώτη φάση της εμφάνισής του, δε θεωρήθηκε ως “επιστημονικά ορθός” ή “επαρκής” και αντ’ αυτού, χρησιμοποιούνταν όροι όπως “χρηματιστηριακή υπερβολή” ή “έντονη κερδοσκοπία” κλπ. Όμως, σταδιακά επικράτησε και σήμερα χρησιμοποιείται ευρύτατα, ακόμη και σε ακαδημαϊκό επίπεδο).

Η μελέτη του φαινομένου, καταλήγει στην αναγνώριση πέντε φάσεων, σε μια πλήρη εξέλιξη του κύκλου του.

Μετατόπιση ενδιαφέροντος: Η φάση κατά την οποία οι επενδυτές παρατηρούν ένα νέο φαινόμενο στην αγορά, όπως μία τεχνολογική εξέλιξη, μία νέα κατηγορία προϊόντων, μία γεωπολιτική μεταβολή ή την ύπαρξη χαμηλών επιτοκίων. Η φάση αυτή, είναι χρονικά μεγαλύτερη απ’ όλες, στη φάση εξέλιξης του κύκλου της φούσκας.

Φάση ανόδου: Οι τιμές αρχίζουν να ανεβαίνουν, εξέλιξη που προσελκύει νέους επενδυτές στην αγορά. Αυτό επιταχύνει το ρυθμό ανόδου και σταδιακά δημιουργεί τις συνθήκες για την “έκρηξη”. Σ’ αυτή τη φάση, οι τιμές των μετοχών, αρχίζουν να απομακρύνονται από την πραγματική τους αξία. Η φάση αυτή, είναι μικρότερη σε διάρκεια από την προηγούμενη.

Έκρηξη: Οι επενδυτές καταλαμβάνονται πλήρως από ευφορία. Οι τιμές των μετοχών αυξάνονται με οργιώδη ρυθμό. Ο όγκος των συναλλαγών αυξάνεται θεαματικά. Σ’ αυτή τη φάση, αυξάνονται και τα προειδοποιητικά σημάδια της υπάρχουσας στρέβλωσης. Συνήθως, η φάση αυτή, είναι χρονικά μικρότερη από τις προηγούμενες.

Αποκομιδή κερδών: Μία, διαρκώς αυξανόμενη, μερίδα επενδυτών, αναγνωρίζουν τα προειδοποιητικά σημάδια και αρχίζουν να ρευστοποιούν τις θέσεις τους, αποκομίζοντας σημαντικά κέρδη. Οι κινήσεις αυτές, προκαλούν τριγμούς στην άνοδο των μετοχών και αρχίζουν να παρατηρούνται σημάδια υποχώρησης. Η διάρκεια της φάσης αυτής, συνήθως είναι μικρότερη από τη φάση της “εκρηξης”

Πανικός: Οι τιμές των μετοχών υποχωρούν μαζικά. Η προσφορά για πωλήσεις αυξάνεται με επιθετικό ρυθμό και η πτώση των τιμών επιταχύνεται. Σε κάποια στιγμή, στην αγορά επικρατεί μεγάλη ένταση, οι επενδυτές καταλαμβάνονται από πανικό και ένα μεγάλο μέρος τους ρευστοποιούν τις θέσεις τους ανεξάρτητα από τις τιμές στην αγορά. Αυτό προκαλεί την πλήρη κατάρρευση των τιμών, οι οποίες επιστρέφουν κοντά στα σημεία απ’ όπου είχε ξεκινήσει ξεκινήσει ο ανοδικός κύκλος της φούσκας. Η διάρκεια της φάσης αυτής, συνήθως είναι μικρή.

Στο κλείσιμό του, ο κύκλος της φούσκας προκαλεί σωρεία οικονομικών και -συχνά- κοινωνικών προβλημάτων, δημιουργεί παράπλευρα προβλήματα και κάθε φορά, αποκαλύπτει σκάνδαλα και οδηγεί σε αναθεωρήσεις του κανονιστικού πλαισίου λειτουργίας των αγορών.

Η ιστορία είναι γεμάτη από περιπτώσεις καταστάσεων “φούσκας”. Αυτό τεκμηριώνει την άποψη ότι, η -κατά καιρούς- εμφάνισή τους, είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο που προκαλείται από την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνικές διεργασίες, σε συνδυασμό με τη λειτουργία των οικονομιών (φούσκες, δεν παρατηρούνται μόνο σε οργανωμένες χρηματοοικονομικές αγορές, αλλά σε πολλές εκδηλώσεις της οικονομικής ζωής: ακίνητα, έργα τέχνης, συλλεκτικά αντικείμενα κλπ. Όλες έχουν ως “υπόστρωμα” το ίδιο χαρακτηριστικό: βελτιωμένο οικονομικό υπόβαθρο και υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Ορισμένοι οικονομολόγοι μάλιστα, χαρακτηρίζουν τα φαινόμενα “φούσκας”, ως “αναπόφευκτα”, προκειμένου να επανέλθει η οικονομία ή τομείς της οικονομίας, σε κατάσταση ισορροπίας, από την οποία έχουν ξεφύγει, λόγω της οικονομικής ευμάρειας και του κοινωνικού ενθουσιασμού.

Στη βιβλιογραφία, κάποιος θα βρει πάρα πολλά παραδείγματα “φούσκας”: Από την “τουλιπομανία” της Ολλανδίας του 17ου αιώνα, στις φούσκες των εταιριών εκμετάλλευσης των νέων χωρών, στη Μεγάλη Βρετανία του 18ου αιώνα, στις φούσκες των σιδηροδρόμων στις ΗΠΑ του 19ου αιώνα, μέχρι και τη φούσκα των εταιριών τεχνολογίας (dot.com bubble).

Στην ελληνική χρηματιστηριακή ιστορία, θα βρούμε καταστάσεις “φούσκας”, ήδη από τα πρώτα βήματα της ελληνικής χρηματιστηριακής αγοράς -και μάλιστα, από το 1873, δηλαδή, πριν δημιουργηθεί η επίσημη αγορά! Περιόδους “φούσκας” μπορούμε να εντοπίσουμε στην περίοδο 1926-1928, 1971-1973 και βέβαια -ακόμη πιο πρόσφατα- στην περίοδο 1998-1999.

Το Σεπτέμβριο του 1999, καθώς η ελληνική χρηματιστηριακή φούσκα, διένυε τη φάση της “έκρηξης”, το περιοδικό ΧΡΗΜΑ & ΑΓΟΡΑ, κατέγραφε την κατάσταση και επεσήμανε έγκαιρα του κινδύνους. Διαβάστε εδώ, εκείνο το ιστορικό τεύχος του περιοδικού.

Κατά την περίοδο 2009-2021, δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την εκδήλωση της “τέλειας φούσκας”. Η ταχεία ανάκαμψη των οικονομιών, από τη -χρονικά σύντομη- χρηματοοικονομική κρίση του 2008, σε συνδυασμό με νομισματική πολιτική των χαμηλών επιτοκίων (κατά την περίοδο αυτή σχηματίστηκαν τα χαμηλότερα επιτόκια στην παγκόσμια νομισματική ιστορία) και της “ποσοτικής χαλάρωσης”, που ακολούθησε το σύνολο των κεντρικών τραπεζών του αναπτυγμένου (δυτικού) κόσμου, με αφορμή την εξέλιξη της τεχνολογίας, οδήγησε σε πρωτοφανή άνοδο της χρηματιστηριακές αγορές πολλών κρατών και ιδίως των ΗΠΑ, οι οποίες άλλωστε αποτελούν το κέντρο του σημερινού παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος.

Στην πρώτη φάση της εκδήλωσης της πανδημίας της Covid-19, οι τιμές των μετοχών -σε όλες τις χρηματιστηριακές αγορές- κατέρρευσαν, λόγω του άγνωστου, μέχρι τότε, πανδημικού φαινομένου που εξαπλώθηκε σε όλο το κόσμο. Οι χρηματιστηριακοί δείκτες, σχεδόν σε όλο το κόσμο, κατέγραψαν τα “χαμηλά” της περιόδου της πανδημίας, κατά το β’ 15νθήμερο του Μαρτίου 2020. Στη συνέχεια, υπήρξε μια ταχύτατη άνοδος, ιδίως των μετοχών της τεχνολογίας, κλάδος ο οποίος υποβοηθήθηκε από τις συνθήκες λειτουργίας των κοινωνιών και των οικονομιών κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Οι μετοχές, βρέθηκαν  στα προ της πανδημίας επίπεδα, ήδη στις αρχές Ιουνίου του ίδιου έτους.

Το 2021, ήταν το έτος της “έκρηξης”, μέσα στη φάση του “κύκλου της φούσκας”. Κατά τη διάρκεια του έτους αυτού, οι μετοχές κινήθηκαν έντονα ανοδικά, με προεξάρχουσες τις μετοχές των εταιριών τεχνολογίας, ενώ, στην ομάδα των ταχύτατα τιμών, σταδιακά προστέθηκαν και οι μετοχές εταιριών, το αντικείμενο των οποίων σχετίζεται με θέματα βιοτεχνολογίας και κλιματικής αλλαγής. Μεγάλο μέρος των μετοχών αυτών, διαπραγματεύονται στην αγορά του NASDAQ, ο βασικός δείκτης της οποίας πέτυχε εντυπωσιακή άνοδο, κατά 21,3%. Ήδη, μεταξύ του διαστήματος από το “χαμηλό” επίπεδο κατά τη διάρκεια της κρίσης του Covid-19 (23 Μαρτίου 2020: 6.860,70 μονάδες), μέχρι το υψηλότερο ιστορικό κλείσιμο του δείκτη, στις 19 Νοεμβρίου 2021 (16.057,44 μονάδες), καταγράφηκε άνοδος 134,05%.

Αν θεωρήσουμε ότι, η μεγάλη ανοδική κίνηση των αγορών κατά την προηγούμενη δεκαετία, ξεκίνησε στις 9/3/2009 (την ημέρα του “χαμηλού” της κρίσης του 2008), τότε, μπορούμε να υπολογίσουμε ότι, κατά τη διάρκεια της φάσης αυτής, ο δείκτης Dow Jones, αυξήθηκε κατά 462%, ο δείκτης S&P κατά 609% και ο NASDAQ (κλείσιμο στις 1.268,60 μονάδες στις 9/3/2009), κατά 1.166%.

Κατά την άποψή μας, το “σπάσιμο” της φούσκας των μετοχών, θα συνέβαινε, ούτως ή άλλως μέσα στο 2022, ή -το αργότερο- μέσα στο 2023. Η κρίση της Ουκρανίας και η άνοδος του πληθωρισμού (ο οποίος θα αυξάνονταν, λόγω των προβλημάτων που συσσώρευσε η πανδημία, ούτως ή άλλως), οδήγησε στην αύξηση των επιτοκίων, στις ΗΠΑ και σε όλο το κόσμο. Όπως συμβαίνει πάντα, η αύξηση των επιτοκίων προκαλεί πτώση στις περισσότερες χρηματοοικονομικές αγορές.

Οι αγορές, οι χρηματιστηριακοί δείκτες και οι μετοχές που ανεβαίνουν περισσότερο κατά τη διάρκεια της φάσης ανόδου, υποχωρούν περισσότερο κατά τη φάση της πτώσης. Βέβαια, υπάρχει και η ενσωμάτωση πραγματικής αξίας στις εταιρίας, κατά τη διάρκεια του ανοδικού κύκλου, αξία η οποία, στο τέλος του κύκλου, διατηρείται, έστω και με μικρότερη αποτίμηση.

Μέσα από την παραπάνω λογική, η πτώση των αμερικανικών αγορών είναι μεγαλύτερη, σε σχέση με την πτώση άλλων διεθνών αγορών (δείτε εδώ). Μέχρι σήμερα (10/10/2022), ο δείκτης Dow Jones υποχωρεί κατά 20,6% από το υψηλότερο κλείσιμο στις αρχές του έτους, ο δείκτης S&P-500 κατά 24,7% και ο δείκτης NASDAQ κατά 34,3%.

Επίσης, η πτώση των επιχειρηματικών κλάδων που αυξήθηκαν υπερβολικά κατά τη διάρκεια της ανόδου, είναι μεγαλύτερη των υπολοίπων. Δείτε τους κλάδους του δείκτη S&P (εδώ) και του δείκτη NASDAQ (εδώ).

Δείτε το διάγραμμα μιας χαρακτηριστικής περίπτωση δημοφιλούς μετοχής (Facebook) που έφτασε σε κατάσταση “φουσκας” και που ήταν από τις πρώτες που κατέρρευσαν.

Δείτε το διάγραμμα διαδραστικά, εδώ.

Αν συγκρίνουμε την εξέλιξη της μετοχής της Facebook, με την εξέλιξη της μετοχής της Berkshire Hathaway (εδώ), της διάσημης εταιρίας επενδύσεων που διαχειρίζεται ο (συντηρητικός στις απόψεις) Warren Buffett, θα δούμε το πώς, κατά την ανοδική φάση της “φούσκας”, η μετοχή της Facebook ξεπέρασε σημαντικά τη μετοχή της Berkshire Hathaway, ενώ, σήμερα, υπολείπεται σημαντικά απ’ αυτή. Σήμερα, ξαναγυρνούμε στη φάση του ρεαλισμού και της πραγματικότητας.

Δείτε το διάγραμμα διαδραστικά, εδώ.

Αυτό που συμβαίνει σήμερα, δεν είναι κάτι άγνωστο, ή παράξενο, ή κάτι που θα δε θα ξαναγίνει ποτέ. Κάθε φορά, έτσι εξελίσσεται το “σπάσιμο” μιας φούσκας. Μάλιστα, καθώς η σημερινή κρίση έχει πολλά (περισσότερα απ’ ότι στην αρχή φανταζόμασταν) χαρακτηριστικά με την κρίση του 1973, δε θα μας εξέπληττε, εάν τελικά, οι ζημιές στους χρηματιστηριακούς δείκτες, σ' αυτή την κρίση, είναι μεγαλύτερες από την κρίση του 1973. Δείτε σχετικό παλαιότερο άρθρο μας (τεύχος Νο 244, Σεπτέμβριος 2022), με τίτλο “1973-2022: Κρίσεις παράλληλες” (εδώ).

Δείτε και την εκπληκτική ομοιότητα που έχει η πορεία των δεικτών σήμερα, με την πορεία τους, κατά τη διάρκεια εκείνης της κρίσης. Πιο χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του δείκτη Nasdaq (το διάγραμμα κατασκευάστηκε με βάση τον αριθμό των συνεδριάσεων από το προηγούμενο υψηλό κλείσιμο που είχε καταγράψει ο δείκτης, ακριβώς λίγο πριν από την έναρξη της κάθε κρίσης).

Δείτε το διάγραμμα σε μορφή ιστοσελίδας και με διαρκή ενημέρωση, εδώ.

Διαβάστε τις απόψεις μας για την εξέλιξη της κρίσης και των χρηματιστηριακών δεικτών, στο επόμενο διάστημα, εδώ.

Πώς επηρεάζεται η ελληνική χρηματιστηριακή αγορά;

Κατά τη διάρκεια της κρίσης, η πορεία της χρηματιστηριακής αγοράς της Αθήνας, αλλά και άλλων ευρωπαϊκών χρηματιστηριακών αγορών, είναι καλύτερη, σε σχέση με την πορεία των αμερικανικών αγορών και δεικτών. Αυτό, εκ πρώτης όψεως είναι παράξενο, αλλά έχει την απλή εξήγησή του: Έχοντας διανύσει μια υπερδεκαετή περίοδο πρωτόγνωρης πτώσης, η τρέχουσα κρίση, συνέπεσε με τη φάση “ανάκαμψης” της ελληνικής χρηματιστηριακής αγοράς, την οποία και διέκοψε. Η χρηματιστηριακή αγορά της Αθήνας, δεν πρόλαβε να γίνει φούσκα! Και έτσι, δεν υπάρχουν κέρδη, για να “χαθούν” κατά τη διάρκεια της πτώσης, ή αυτά είναι ελάχιστα και σε ορισμένες μόνον μετοχές.

Η ελληνική χρηματιστηριακή αγορά, υφίσταται σήμερα, μία φυσιολογική πτώση, λόγω της μεταβολής των διεθνών -και σταδιακά και των εσωτερικών- οικονομικών συνθηκών, προς το χειρότερο. Παράλληλα, υφίσταται μια φυσιολογική πτώση, εξαιτίας της γενικότερης -και φυσιολογικής- μείωσης των θέσεων ελλήνων και ξένων επενδυτών, λόγω του φόβου που προκαλεί η κατάρρευση στο διεθνές χρηματιστηριακό περιβάλλον.

Παρά τη βελτιωμένη πορεία της, είναι φυσικό, η ελληνική χρηματιστηριακή αγορά, να μην μπορέσει να αποφύγει τις απώλειες, καθ’ όλη τη διάρκεια της διεθνούς οικονομικής και χρηματοοικονομικής κρίσης. Θα μπορέσει όμως να ανακάμψει, ευθύς μόλις οι διεθνείς συνθήκες το επιτρέψουν, ανάλογα βέβαια με τις επιδράσεις που θα έχει δεχθεί κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης.

Γιάννης Σιάτρας