Κεφάλαιο 2: Το Χρηματιστήριο στη δεύτερη φάση του κύκλου του

Κεφάλαιο 2: Το Χρηματιστήριο στη δεύτερη φάση του κύκλου του

“Το Χρηματιστήριο στο ξεκίνημα μιας νέας περιόδου”. Αυτός ήταν ο τίτλος του βασικού θέματος του πρώτου τεύχους του περιοδικού, μετά την επανέκδοσή του, τον Απρίλιο του 2018. Το Χρηματιστήριο, είχε μόλις εισέλθει σε μία νέα περίοδο της ζωής του. Με την επανέκδοση του “Χ&Α”, θέλαμε να επικοινωνήσουμε το μήνυμα αυτό και παράλληλα να συμβάλλουμε στη σταδιακή διαμόρφωση μιας νέας κουλτούρας ενημέρωσης και ανάλυσης των χρηματιστηριακών θεμάτων, έτσι ώστε να διορθωθούν λάθη που, τόσο πολύ, στοίχισαν στο παρελθόν.

Η βασική μας θέση, την οποία επαναλαμβάνουμε διαρκώς από τότε είναι ότι, το 2016 έκλεισε ένας μακροχρόνιος κύκλος για το ελληνικό Κράτος, την οικονομία, την κοινωνία και -αντανακλαστικά- για το ελληνικό Χρηματιστήριο και ότι, από τότε, ξεκίνησε ένας νέος μακροχρόνιος κύκλος, με νέα χαρακτηριστικά, που θα ακολουθούσε -και ήδη ακολουθεί- τη δική του τροχιά. Και επισημαίναμε ότι, όπως κάθε φορά συμβαίνει με τους μακροχρόνιους κύκλους, η πρώτη φάση τους είναι ανοδική.

Η εξέλιξη των πραγμάτων, επιβεβαίωσε την ορθότητα εκείνης της άποψης. Το Κράτος επανήλθε σε κανονική λειτουργία, η φήμη του ανακάμπτει στο εξωτερικό, η κοινωνία σταδιακά συνέρχεται και ανασυντάσσεται, η ελληνική οικονομία συνεχίζει την κίνησή της στην τροχιά της ανάκαμψης και της ανάταξής της και οι επιχειρήσεις επανέρχονται πλέον -ως μονάδες, αλλά και ως σύνολο- σε ανώτερα και φυσιολογικά επίπεδα κερδοφορίας. Το Χρηματιστήριο, ως “καθρέφτης” όσων συμβαίνουν ανακάμπτει, ποσοτικά στην αρχή (σε επίπεδο μονάδων Γενικού Δείκτη) και ποιοτικά στη συνέχεια.

Ένας χρηματιστηριακός κύκλος συντίθεται από ενδιάμεσες φάσεις. Εκτιμούμε ότι, την περίοδο αυτή, μετά την υπέρβαση του “ορίου” των 1.000 μονάδων, ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση του μακροχρόνιου κύκλου που ξεκίνησε το 2016 και ότι, η χρηματιστηριακή αγορά εισήλθε στη δεύτερη φάση. Η φάση αυτή, εκτός απροόπτου, θα είναι πιο ξεκάθαρα ανοδική, θα είναι επίσης μακροχρόνια και, σταδιακά, θα οδηγήσει στην κορύφωση.

Οι χρηματιστηριακοί κύκλοι

Δε θα ασχοληθούμε με την εξέταση των διαφόρων θεωριών των “οικονομικών κύκλων”, αφού κάτι τέτοιο ξεφεύγει από το σκοπό του παρόντος άρθρου. Θέλουμε απλά να επισημάνουμε μερικά σημεία, που θεωρούμε κρίσιμα και χρήσιμα για τον αναγνώστη:

α) Οι κύκλοι διακρίνονται από τα χαρακτηριστικά και τη διάρκειά τους. Εκτός εάν ξεκάθαρα ορίζεται διαφορετικά, κάθε φορά που στο Χ&Α αναφερόμαστε σε χρηματιστηριακούς κύκλους, εννοούμε τους εξαιρετικά μακροχρόνιους κύκλους, οι οποίοι έχουν διάρκεια μερικών δεκαετιών. Στην ελληνική χρηματιστηριακή ιστορία, οι μακροχρόνιοι αυτοί κύκλοι, είχαν διάρκεια ανάμεσα στα 30 ή 40 έτη.

β) Καθώς, η μελέτη της χρηματιστηριακής ιστορίας εξακολουθεί να βρίσκεται σε εμβρυακό στάδιο, δεν υπάρχει ομοφωνία σχετικά με την περιοδολόγηση της ιστορικής πορείας του Χρηματιστηρίου. Από την πλευρά μας, έχουμε υποστηρίξει ότι, στη μεταπολεμική ιστορία του Χρηματιστηρίου υπάρχουν δύο βασικοί μακροχρόνιοι χρηματιστηριακοί κύκλοι: i) Ο κύκλος από το 1953 έως το 1984, ο οποίος “κορυφώθηκε” (κατέγραψε το ανώτερο σημείο του) το 1973. ii) Ο κύκλος από το 1984 έως το 2016, ο οποίος κατέγραψε το υψηλότερο σημείο του, το 1999.

γ) Παρά το ότι μοιάζουν μεταξύ τους, ένας χρηματιστηριακός κύκλος διαφέρει από έναν οικονομικό κύκλο. Αυτό συμβαίνει επειδή, ενώ ο οικονομικός κύκλος προσδιορίζεται αυστηρά από οικονομικά φαινόμενα, ο χρηματιστηριακός κύκλος προσδιορίζεται και από άλλα, μη οικονομικά -και συχνά και μη εγχώρια- φαινόμενα.

δ) Ο χρηματιστηριακός κύκλος ξεκινά από ένα “μακροχρόνιο χαμηλό” σημείο των τιμών των μετοχών. “Κορυφώνεται” σε ένα “μακροχρόνιο υψηλό” σημείο των τιμών και ολοκληρώνεται (τελειώνει και κλείνει) σε ένα νέο “μακροχρόνιο χαμηλό” σημείο.

ε) Όταν “κλείνει” ένας κύκλος, σε ένα μακροχρόνιο χαμηλό σημείο τιμών, αμέσως ξεκινά ένας νέος κύκλος. Δηλαδή, ένας χρηματιστηριακός κύκλος, ξεκινά (ανοίγει) από ένα χαμηλό σημείο και ολοκληρώνεται (κλείνει) σε ένα επίσης χαμηλό σημείο.

Έτσι, εκτιμούμε ότι, καθώς η τιμή του Γενικού Δείκτη στις 11 Φεβρουαρίου 2016, στις 440,88 μονάδες, ήταν η χαμηλότερη τιμή των τελευταίων 27 ετών (η χαμηλότερη από το 1989), την ημέρα εκείνη ξεκίνησε ένας νέος μακροχρόνιος κύκλος.

στ) Ο νέος μακροχρόνιος κύκλος, στον οποίο κινούμαστε σήμερα, ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 2016 και θα ολοκληρωθεί σε μερικές δεκαετίες, όταν το περιβάλλον και η οικονομία της χώρας βρεθούν και πάλι σε κατάσταση κρίσης.

ζ) Κάθε χρηματιστηριακός κύκλος απαρτίζεται από διάφορες φάσεις. Οι κυριότερες και πλέον συνήθεις, είναι: έναρξη - άνοδος - κορύφωση - πτώση - κρίση - ολοκλήρωση. Ο χρόνος που διαρκεί κάθε φάση, είναι μερικά χρόνια.

Καθώς η έναρξη ενός κύκλου σημειώνεται πάντα, από το χαμηλότερο σημείο τιμών, μιας μεγάλης χρονικής περιόδου (δηλαδή, τη στιγμή που κλείνει ο προηγούμενος κύκλος), η πρώτη φάση κάθε νέου κύκλου, είναι ανοδική.

Στα παραπάνω, είχαμε αναφερθεί και στο τεύχος Νο 199, τον Απρίλιο του 2018. Όπως τότε επισημαίναμε, την περίοδο εκείνη, βρισκόμασταν στη φάση “έναρξης” του νέου κύκλου. Σε εκείνο το χρονικό σημείο, ήταν πολύ δύσκολο να πείσουμε τους περισσότερους αναγνώστες μας, γι’ αυτό που συνέβαινε. Η οικονομία, καίτoι βελτιούμενη, είχε ακόμη τα προβλήματά της, οι τιμές των μετοχών πραγματοποιούσαν σημαντικές διακυμάνσεις, η αξία των συναλλαγών ήταν ακόμη χαμηλή, ενώ, ο κλάδος των τραπεζών -ανέκαθεν βασικός “πυλώνας” της χρηματιστηριακής αγοράς- εξακολουθούσε να μαστίζεται από προβλήματα και η αβεβαιότητα που κυριαρχούσε, διατηρούσε τις τραπεζικές μετοχές στα χαμηλότερα επίπεδα της περιόδου.

Όπως εξηγούσαμε τότε, το πρόβλημα με τους μακροχρόνιους κύκλους, αυτούς που κρατούν για δεκαετίες, είναι ότι δεν τους αντιλαμβανόμαστε όταν ξεκινούν, ή όταν τελειώνουν. Αυτό συμβαίνει επειδή, λόγω της μεγάλης διάρκειάς τους, στην –ενήλικη– ζωή μας, θα ζήσουμε μόνον έναν ή και, αρκετά σπάνια, δύο. Έτσι, δεν προλαβαίνουμε να μάθουμε τα χαρακτηριστικά τους.

Σε κύκλους μικρής διάρκειας, αντιλαμβανόμαστε εύκολα τις μεταβολές και την εναλλαγή τους. Έτσι, για παράδειγμα, όταν κάθε χρόνο εισερχόμαστε στο μήνα Δεκέμβριο, γνωρίζουμε –από προηγούμενη εμπειρία– ότι μπροστά μας είναι μία περίοδος με χαμηλές θερμοκρασίες, με κακοκαιρία και με ηλιοφάνεια μικρότερης διάρκειας. Αντιλαμβανόμαστε τα “γυρίσματα” των εποχών και των ετήσιων κύκλων και πράττουμε ανάλογα. Όμως, σε έναν κύκλο που θα βιώσουμε μία φορά, δε μπορούμε να αποκτήσουμε αντίστοιχες εμπειρίες. Και ούτε γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά της εκκίνησης ή του τερματισμού τους. Αντιλαμβανόμαστε ότι, “κάτι άλλαξε”, μόνον όταν έχουν προχωρήσει αρκετά. Εδώ όμως, έρχεται ο ρόλος της ιστορίας, η οποία μπορεί να μας δείξει και να μας αναλύσει, τί συνέβη στο παρελθόν, ώστε, μέσα από τη μελέτη της, να αντιληφθούμε την ύπαρξη και τη λειτουργία των “κύκλων” και να μάθουμε να τους αναγνωρίζουμε.

Όμως, ακόμη και εδώ, στη χρηματιστηριακή ιστορία, υπάρχουν προβλήματα. Ένα πρόβλημα είναι το μικρό χρονικό εύρος της ελληνικής χρηματιστηριακής ιστορίας. Ξεκίνησε μόλις το 1880 και μέσα σ’ αυτό το διάστημα έχουν υπάρξει μόλις, ανάλογα με την περιοδολόγηση που θα κάνουμε, τέσσερις ή πέντε κύκλους  -κατά την άποψή μας έχουν υπάρξει τέσσερις και σήμερα διανύουμε τον πέμπτο. Το δεύτερο -και πιο σημαντικό- πρόβλημα είναι η μη καταγραφή της και η έλλειψη στοιχείων.

Όσοι μας γνωρίζετε καιρό και μας διαβάζετε, έχετε αντιληφθεί τη συστηματική προσπάθειά μας για τη συγκέντρωση ιστορικών στοιχείων για την ελληνική χρηματιστηριακή αγορά, καθώς και την εμμονή μας στη δημοσίευση και τη χρήση τους. Επίσης, έχετε αντιληφθεί ότι, αυτό το κάνουμε για το λόγο ότι, η μελέτη του παρελθόντος της χρηματιστηριακής αγοράς, ενός κλάδου ή μιας εταιρίας, είναι -και πρέπει να είναι- κομμάτι της ανάλυσης. Η μελέτη του παρελθόντος μας βοηθά να αντιληφθούμε το πώς έφτασε κάτι μέχρις εδώ και μας βοηθά επίσης στο να αντιληφθούμε τη συνέχεια (το μέλλον) ή να ελέγξουμε την εγκυρότητα των προβλέψεων που προβάλλουν οι διοικήσεις ή τρίτοι.

Δείτε το διάγραμμα διαδραστικά, εδώ.

Προς τα πού κινούμαστε;

Στο παρόν χρονικό διάστημα, εκτιμούμε ότι έχουμε ολοκληρώσει τη φάση “έναρξης” του νέου μακροχρόνιου κύκλου. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι, η υπέρβαση του σημείου των 1.000 μονάδων του Γενικού Δείκτη, παρά το ότι είναι ένα γεγονός υποκειμενικό και με ψυχολογική μόνο σημασία, αποτέλεσε την “επιβεβαίωση” της άποψή μας για την είσοδο σε ένα νέο κύκλο.

Δεν είναι το “στρογγυλό” του αριθμού που έχει σημασία. Με τη δική μας οπτική, σημασία έχει η “ορμή” με την οποία ο Γενικός Δείκτης διαπέρασε -μετά από αποτυχημένες προσπάθειες 3 ετών- το διάστημα από τις 900 έως τις 1.000 μονάδες και ο τρόπος που στη συνέχεια, μέσα σε λίγες μόλις συνεδριάσεις, βρέθηκε πάνω από τις 1.100 μονάδες. Μια ορμή που συνοδεύτηκε από έναν πολύ υψηλό -για τα δεδομένα της περιόδου ή σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν- όγκο συναλλαγών, από αύξηση του ενδιαφέροντος για την αγορά και από μια σειρά ποιοτικών μεταβολών και αναβαθμίσεων. Βεβαίως, όλα αυτά, τα συνδυάζουμε με τη διαμόρφωση του γενικότερου περιβάλλοντος στην οικονομία και το εσωτερικό της χώρας και, κυρίως, με την εξέλιξη της ψυχολογίας και του κλίματος στην κοινωνία.

Στο σημερινό σημείο, της εισόδου μας στη φάση της ανόδου του κύκλου, θα μπορούσαμε να είχαμε βρεθεί ήδη από το 2020 ή το 2021 -κατά την άποψή  μας, προς τα εκεί “βάδιζαν” τα πράγματα. Όμως, εμφανίστηκε -εντελώς ξαφνικά- το ζήτημα της πανδημίας, το οποίο ανέτρεψε τις εξελίξεις και στη συνέχεια, το πρόβλημα του πληθωρισμού. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, ήρθε το 2022 για να απορρυθμίσει εκ νέου την κατάσταση και τη “φυσιολογική πορεία” των πραγμάτων.

Όμως, εκτός αν τα γεγονότα που παρεμβάλλονται είναι πολύ μεγάλης ισχύος, σημασίας και βάθους, η δυναμική και η φυσιολογική πορεία μιας οικονομίας και μιας κοινωνίας, δεν ανακόπτονται εύκολα. Οι εξελίξεις της περιόδου 2020-2022, απλά καθυστέρησαν τις εξελίξεις για ένα ή δύο χρόνια, χωρίς -προς το παρόν τουλάχιστον- να εμφανίζονται σημεία αλλοίωσης της πορείας τους.

Αν θα θέλαμε να παραλληλήσουμε τη σημερινή φάση, με αντίστοιχες φάσεις του παρελθόντος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε σε μια αντίστοιχη χρονιά όπως το 1908, ή όπως το 1969 ή όπως το 1989, όταν η οικονομία και η χρηματιστηριακή αγορά, επιβεβαιωμένα, ξεκινούσαν μία μακρά αναπτυξιακή κίνηση.

Σε εκείνα τα χρόνια του παρελθόντος, ουδείς μπορούσε να προβλέψει τα γεγονότα που θα συνέβαιναν και τα οποία θα ωθούσαν την οικονομία και το Χρηματιστήριο ανοδικά. Όμως, κάποιος που μελετούσε την οικονομία και την ιστορία, θα μπορούσε να πει ότι, “η οικονομία βρίσκεται σε μία καλύτερη φάση σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν” και ότι, “οι πιθανότητες να είναι, σε πέντε χρόνια από σήμερα, η κατάσταση καλύτερη απ’ ότι είναι σήμερα, είναι περισσότερες απ’ ότι να είναι χειρότερη”.

Κάπως έτσι θα απαντήσουμε και μεις, στο τί θα μπορούσε να συμβεί στο μέλλον. Έχουμε αντίληψη για την κατάσταση της οικονομίας, για την τροχιά του ΑΕΠ, για τις αλλαγές στη δημόσια διοίκηση, για το “βαρίδι” του χρέους, για τους ευρωπαϊκούς πόρους, για τις γεωπολιτικές μεταβολές και κινδύνους, όμως δε γνωρίζουμε -και ουδείς γνωρίζει- για το πώς ακριβώς θα εξελιχθούν τα πράγματα. Γνωρίζουμε όμως ότι, μέσα στην ιστορία, η δυναμική που κάθε φορά υφίσταται, το momentum της εξέλιξης, παίζει ρόλο, για το πού θα βρισκόμαστε αύριο, σε σχέση με χθες.

Τη δυναμική αυτή, τη βλέπουμε διαρκώς μπροστά μας. Τόσο σε μακροοικονομικό επίπεδο (εξέλιξη ΑΕΠ και λοιπών κρίσιμων μακροοικονομικών μεγεθών), όσο και σε μικροοικονομικό επίπεδο (διάρθρωση των οικονομικών στοιχείων των επιχειρήσεων και πορεία των βασικών τους μεγεθών). Μπορεί η άνοδος των πωλήσεων και των κερδών που εμφανίζουν, κατά το 2022, οι εισηγμένες επιχειρήσεις (περί το 41% και 54% αντίστοιχα) να μην είναι φυσιολογική και να επηρεάζεται από τις ανατροπές της προηγούμενης διετίας, όμως, δείχνει τη δυναμική της επαναφοράς της οικονομίας και της χώρας.

Κινούμαστε προς μία ανοδική φάση που, κατά την άποψή μας, θα διαρκέσει αρκετά χρόνια. Δε ξέρουμε αν η φάση αυτή θα έχει ομοιότητες με την ανοδική φάση της δεκαετίας του 1990, ενώ βεβαίως δε μπορούμε να γνωρίζουμε την εξέλιξη των τιμών. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι, η φάση της δεκαετίας εκείνης, είχε ορισμένες διαφορές, σε σχέση με τη σημερινή:

α) Η πορεία της ελληνικής χρηματιστηριακής αγοράς, ταυτιζόταν περισσότερο με την πορεία των διεθνών αγορών. Σήμερα, αυτό δε συμβαίνει, καθώς η ελληνική αγορά δε “βίωσε” τον προηγούμενο ανοδικό κύκλο. Όμως, εκτιμούμε ότι το στοιχείο αυτό μπορεί να ξεπεραστεί μέσα στα επόμενα χρόνια και, σε κάποια στιγμή, να υπάρξει και πάλι ο συντονισμός, ο οποίος είναι απαραίτητος για να εκδηλωθεί μία σημαντική (απ’ αυτές τις “ιστορικού τύπου”) άνοδος στο ελληνικό Χρηματιστήριο.

β) Η χρηματιστηριακή αγορά, εμφανίζεται αδύναμη να προσελκύσει νέες εταιρίες. Αυτό οφείλεται στο προηγούμενο “προβληματικό” παρελθόν της, αλλά και στο -τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα- χαμηλό κόστος χρήματος και την ανάπτυξη άλλων μορφών εταιρικής χρηματοδότησης. Αυτό είναι ένα πρόβλημα σοβαρό, το οποίο όμως αναμένουμε να ξεπεραστεί καθώς και το κόστος χρήματος αυξάνεται, αλλά σταδιακά μεταβάλλονται οι λόγοι για τους οποίους μια εταιρία επιλέγει να είναι εισηγμένη σε μια χρηματιστηριακή αγορά.

γ) Η απουσία “οράματος” και “εθνικών στόχων” από την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Κατά τη δεκαετία του 1990, η χώρα ζούσε στο ρυθμό των μεταβολών που προκάλεσε η πτώση του “τείχους του Βερολίνου” και με το όραμα της επίτευξης των στόχων για την είσοδο στην Ο.Ν.Ε. (στη σχεδιαζόμενη Ευρωζώνη) και λίγο αργότερα, με το όραμα της ανάπτυξης που θα προκαλούσε η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Σήμερα, τα οράματα και οι “στόχοι” απουσιάζουν (δε μπορεί βέβαια να συνιστά “εθνικό στόχο” η ανάκτηση της επενδυτικής βαθμίδας) και θα πρέπει άμεσα να δημιουργηθούν.

Σε κάθε περίπτωση όμως, ακόμη και τα παραπάνω ζητήματα, καίτοι είναι σοβαρά, είναι ζητήματα που μπορούν να ξεπεραστούν. Άλλωστε, το 1989, μια περίοδος που επίσης το Χρηματιστήριο χαρακτηρίζονταν από την παρουσία μικρού αριθμού εταιριών, ουδείς μπορούσε να φανταστεί τις εξελίξεις. Αυτό που, κατά κύριο λόγο, έχει σημασία, είναι η δυναμική. Και η δυναμική, είναι θετική και εξελισσόμενη.

Προς το παρόν, ας σταθούμε στο σημαντικό. Το Χρηματιστήριο, βρίσκεται στα πρώτα βήματα της δεύτερης φάσης του κύκλου του, που ξεκίνησε το 2016. Η φάση αυτή, θα είναι ανοδική, όμως δε θα είναι χωρίς διακυμάνσεις. Θα υπάρχουν διακυμάνσεις και μερικές θα είναι έντονες. Όμως, στη φάση αυτή, το Χρηματιστήριο θα κινείται χωρίς τα τραυματικά προβλήματα του παρελθόντος. Θα κινείται ως “κανονική” αγορά, μιας οικονομίας που αναπτύσσει δυναμισμό. Και θα κινείται προς την κορύφωσή του.

Από την πλευρά μας, θα συνεχίσουμε να παρακολουθούμε τις εξελίξεις. Θα τις αναλύουμε με τα εργαλεία που έχουμε αναπτύξει, τις μεθόδους μας και -κυρίως- την πείρα μας. Και όταν θα φτάνουμε προς την κορύφωση, θα επανέλθουμε για να περιγράψουμε την τότε εξέλιξη των πραγμάτων και την κατάληξή τους.

Γιάννης Σιάτρας

Το παρόν άρθρο, είναι τμήμα της ύλης του τεύχους 250 (Μάρτιος 2023) του περιοδικού ΧΡΗΜΑ & ΑΓΟΡΑ. Δείτε τα πλήρη περιεχόμενα του τεύχους 250, εδώ.